Poszczególne badania laboratoryjne powinno się wykonywać w zależności od występujących objawów i podejrzewanej choroby. Wykonywanie całego „panelu” badań jest w wielu przypadkach nieuzasadnione. Niektóre z nich wystarczy przeprowadzić tylko raz w życiu, inne służą do oceny aktywności choroby i dlatego powtarza się je co pewien czas. Poniżej omówiono badania, które najczęściej zleca się w praktyce reumatologicznej.
Badania świadczące o występowaniu stanu zapalnego
- Zwiększenie (przyspieszenie) OB – trzeba pamiętać, że jest to wskaźnik nieswoisty (występuje również w wielu innych stanach, takich jak niedokrwistość, ciąża, zakażenia, choroby nowotworowe, po dużym wysiłku fizycznym, urazach i operacjach). W reumatologii często służy do monitorowania aktywności choroby.
- Zwiększenie stężenia CRP – podobnie jak OB jest nieswoistym wskaźnikiem stanu zapalnego. Bardzo duże zwiększenie stężenia CRP nasuwa podejrzenie ostrego zakażenia bakteryjnego. Służy do monitorowania aktywności choroby.
- Nieprawidłowości w morfologii krwi – często mamy do czynienia z umiarkowaną niedokrwistością (duża i szybko narastająca niedokrwistość wymaga pilnego kontaktu z lekarzem) i zwiększeniem liczby płytek krwi. W niektórych układowych chorobach tkanki łącznej występuje nieprawidłowa liczba białych krwinek, niedokrwistość i zmniejszona liczba płytek krwi.
- Odchylenia w proteinogramie (badanie ilościowe i jakościowe białek krwi) - badanie to pozwala wykryć zwiększone stężenie białek uczestniczących w reakcji zapalnej i odróżnić ostry stan zapalny od przewlekłego.
Prawidłowy wynik powyższych badań przemawia przeciwko zapalnej chorobie stawów, choć jej nie wyklucza. W przypadku uzyskania nieprawidłowego wyniku konieczna jest dalsza diagnostyka w celu poszukiwania przyczyny stanu zapalnego (choroby reumatologicznej lub innej). Krew do badania należy pobierać na czczo, unikając wcześniejszego dużego wysiłku fizycznego.
Badania charakterystyczne dla poszczególnych chorób
RF (czynnik reumatoidalny) – zwiększone stężenie RF stwierdza się u większości pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów (bardzo duże świadczy o dużej aktywności choroby i prognozuje jej cięższy przebieg). RF może się jednak pojawić również w innych chorobach, a także u osób zdrowych (zwłaszcza w starszym wieku).
Oznaczenie miana przeciwciał anty-CCP (przeciwciał przeciw cyklicznemu cytrulinowanemu peptydowi) – jest bardzo przydatnym badaniem w rozpoznawaniu reumatoidalnego zapalenia stawów. W przeciwieństwie do RF, zwiększone miano anty-CCP stwierdza się niemal wyłącznie u chorych na RZS, a pojawia się ono już na wczesnym etapie choroby.
Autoprzeciwciała to przeciwciała skierowane przeciwko różnym składnikom własnych komórek, pojawiające się w chorobach autoimmunologicznych.
- Oznaczenie przeciwciał ANA (przeciwciał przeciwjądrowych) przeprowadza się w przypadku
podejrzenia układowej choroby tkanki łącznej (tzw. kolagenozy). Na początku wykonuje się badanie
ANA 1, czyli tzw. test przesiewowy stwierdzający, czy przeciwciała występują i jaki mają pod
mikroskopem typ świecenia (np. homogenny, ziarnisty, obwodowy). W przypadku dodatniego wyniku
ANA 1 wykonuje się dalsze testy (ANA 2 i ANA3), określające dokładny typ i miano przeciwciał.
Niektóre typy przeciwciał wskazują na obecność poszczególnych chorób, np.:
- anty-dsDNA i anty-Sm – na toczeń rumieniowaty układowy
- anty-SS-A (Ro) – na zespół Sjögrena, toczeń rumieniowaty układowy, toczeń noworodków
- anty-SS-B (La) – na zespół Sjögrena, toczeń rumieniowaty układowy
- anty-Scl-70 – na twardzinę układową
- anty-RNP – na mieszaną chorobę tkanki łącznej
- anty-Jo-1 – na zapalenie wielomięśniowe
- anty-Mi-2 – na zapalenie skórno-mięśniowe
- antyhistonowe na toczeń polekowy i toczeń rumieniowaty układowy.
- ANCA (przeciwciała przeciw cytoplazmie granulocytów obojętnochłonnych) – wskazują na układowe zapalenie naczyń krwionośnych.
- aPl (przeciwciała antyfosfolipidowe) – występują w tzw. zespole antyfosfolipidowym, związanym ze zwiększonym ryzykiem powikłań zakrzepowo-zatorowych i położniczych (np. nawracających poronień). Zalicza się do nich przeciwciała antykardiolipinowe, przeciwko ß2-glikoproteinie-1 i antykoagulant toczniowy. Zespół antyfosfolipidowy często towarzyszy toczniowi układowemu – w chorobie tej należy oznaczyć miano aPl, zwłaszcza u kobiet planujących ciążę, przed zastosowaniem estrogenów (np. w hormonalnej terapii zastępczej lub środkach antykoncepcyjnych), a także przed zabiegiem operacyjnym.
Stężenia składowych dopełniacza (głównie C3c, C4) – oznacza się w celu kontrolowania aktywności tocznia rumieniowatego układowego (zmniejszenie ich stężeń świadczy o zwiększeniu aktywności choroby).
HLA-B27 – jest markerem genetycznym grupy chorób, tzw. spondyloartropatii seronegatywnych (m.in. zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa i łuszczycowego zapalenia stawów). Badanie to wykonuje się raz w życiu. Dodatni wynik oznaczenia HLA-B27 uzyskuje się u około 8% populacji, z której tylko niektóre osoby chorują; nie świadczy więc od razu o chorobie, tak samo jak wynik ujemny jej nie wyklucza. Oznaczenie HLA-B27 jest przydatne u pacjentów z niepewnym rozpoznaniem, u których stwierdza się objawy choroby – dodatni wynik oznaczenia czyni rozpoznanie bardzo prawdopodobnym.
Stężenie kwasu moczowego oznacza się w przypadku podejrzenia dny moczanowej. Zwykle stwierdza się wówczas znaczne zwiększenie jego stężenia (hiperurykemię). Trzeba jednak pamiętać, że w trakcie ostrego napadu dny stężenie kwasu moczowego może być prawidłowe (dlatego z reguły konieczne jest powtarzanie oznaczeń). Sama hiperurykemia nie jest jeszcze chorobą – tylko u co piątej osoby ze zwiększonym stężeniem kwasu moczowego rozwija się dna moczanowa.
Inne badania
Lekarz może zalecić również wykonanie innych badań, np. w kierunku boreliozy i innych zakażeń, oznaczenia stężeń hormonów tarczycy, prolaktyny i witaminy D (w zależności od występujących objawów oraz podejrzewanej choroby).
Monitorowanie bezpieczeństwa leków
Monitorowanie bezpieczeństwa leków to bardzo ważny element bezpiecznego leczenia, szczególnie w przypadku chorób reumatycznych, w których leki przyjmuje się długotrwale i niekiedy w dużych dawkach. W zależności od stosowanej terapii wykonuje się różne badania; podstawowe to:
- morfologia krwi
- ocena czynności wątroby (zwykle ALT)
- ocena czynności nerek (kreatynina).